Полюстерде мұз қалпақтары қалай түзіледі
Мазмұны
Жер шарының полярлық аймақтарындағы мұзды қалпақтар – мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан ерекше табиғи құбылыс. Бұл алып мұз қабаттары ғаламшар климатына орасан зор әсер етіп қана қоймай, ғалымдар үшін де үлкен ғылыми қызығушылық тудырады. Көптеген адамдарды осындай мұздықтар қалай пайда болады және неге дәл полюстерде сақталады деген сұрақтар толғандырады. Мұзды қалпақтардың түзілу үрдісін түсіну арқылы біз табиғаттағы су айналымының, климаттың рөлін және қоршаған ортадағы өзгерістерді тереңірек ұғына аламыз. Осы мақалада мұздықтардың түзілу себептері мен негізгі факторлары қарастырылады.
Климаттық жағдайлардың әсері
Мұз қабаттарының пайда болуында климат, яғни ауа температурасы мен жауын-шашын мөлшері басты рөл атқарады. Полярлық аймақтар жылдың көп бөлігінде өте төмен температурамен ерекшеленеді.
- Арктика мен Антарктидада ауа үнемі суық болып қалады;
- бұл аймақтарда күн сәулесі қысқа уақыт ғана түседі, ал жылдың басым бөлігінде поляр түні орнайды;
- жауған қар қатты аяздың салдарынан ерімей, жылдар бойы сақталады;
- жауын-шашын ақ қар түрінде жиналып, біртіндеп қалың қар қабатына айналады;
- жел қарды бір жерден екінші жерге ұшырып, жаңа қабаттардың жиналуына ықпал етеді.
Осындай климаттық ерекшеліктер қар жамылғысының ғасырлар бойы сақталып, мұздықтардың негізі қалануына жағдай жасайды.
Қардың жиналуы мен мұзға айналу процестері
Мұзды қалпақтардың түзілуі бірнеше сатылы күрделі үдеріс арқылы жүреді. Қар жауғаннан бастап оның мұзға айналуына дейін әр кезең маңызды рөл атқарады.
- Ең алдымен қар жеңіл әрі жұмсақ қабат түрінде жауады. Келе-келе оның үстіне жаңа қар жауып, төменгі қабаттар қысымға ұшырайды және олардың арасындағы ауа сығылады.
- Жеңіл қар біртіндеп тығыздалып, фирн деп аталатын аралық затқа айналады. Бұл құрылымда ауа аз, ал тығыздық жоғары болады.
- Фирннің қысым әсерінен әрі қарай тығыздалуы нәтижесінде қатты мұз қабаттары түзіледі. Бұл кезде судың кристалдары қатты сығылады, нәтижесінде өте берік мұз қабаттары қалыптасады.
- Жиналған мұз қабаты өз салмағымен баяу қозғалып, мұздықтарды және мұзды күмбездерді құрайды. Осылайша мұз өз бетінше жылжып, жер бедеріне әсер етеді.
- Мыңдаған жылдар бойы жаңа қабаттар қосылып, мұзды қалпақтардың қалыңдығы бірнеше шақырымға дейін жетеді.
Әр саты тұрақты әрі берік мұзды қалпақтың қалыптасуына негіз болады.
Мұхит пен атмосфераның ықпалы
Мұхит ағындары мен ауа массалары полярлық мұздың түзілуіне елеулі әсер етеді. Су мен ауа қозғалысының табиғи ағыны мұз қабаттарының өсуі мен еріп кетуіне тікелей ықпал жасайды.
- суық мұхит ағындары теңіздегі мұздың еру жылдамдығын бәсеңдетеді;
- жылы ауа толқындары кейде қар жамылғысының еруіне әкеп соқтырады;
- мұхиттан келетін ылғалды желдер құрлыққа қар жаууын көбейтеді;
- ашық су айдындарынан булану қар түріндегі жауын-шашын мөлшерін азайтады;
- ұзаққа созылған поляр түні атмосфераны одан әрі суытады.
Мұхит пен атмосфераның өзара әрекеттесуі нәтижесінде мұзды қалпақтар ұзақ уақыт бойы сақталады.
Мұзды қалпақтардың Жер үшін маңызы
Полярлық мұздықтар климаттық тепе-теңдікті ұстап тұруға және Дүниежүзілік мұхит деңгейін реттеуге ерекше әсер етеді. Олардың сақталуы көптеген факторларға, оның ішінде адам әрекетіне де байланысты.
- мұз қабаттары күн сәулесінің көп бөлігін шағылыстырады, бұл атмосфераның қызып кетуінен қорғайды;
- мұзды қалпақтар өте көп мөлшерде тұщы суды жинақтайды;
- полярлық мұздың еруі дүниежүзілік мұхит деңгейінің көтерілуіне және ғаламшар климатының өзгеруіне әкеледі;
- көптеген экстремалды жағдайда өмір сүретін тіршілік иелері үшін мұздықтардың маңызы зор;
- мұздың құрылымын зерттеу арқылы өткен дәуірлердің климаты жөнінде маңызды деректер алуға болады.
Полярлық мұзды қалпақтардың маңызы тек өз аймағымен шектелмейді, олар ғаламдық табиғи процестерге әсер етеді.
Полюстердегі мұзды қалпақтардың түзілуі – табиғаттағы күрделі құбылыстар мен климаттық циклдердің нәтижесі. Мұздықтарды зерттеу арқылы біз қоршаған ортаның өзгерісін, адам әрекетінің ғаламшарға ықпалын терең түсінеміз. Полярлық мұздың тұрақты сақталуы – бүкіл адамзат үшін маңызды міндет, сондықтан табиғатты сақтау, жаһандық ынтымақтастық пен жауапкершілік аса қажет.
