Австралияда Ұлы Тосқауыл рифі қалай қалыптасты
Мазмұны
Табиғаттың құпияларын зерттеу адамзатқа әрдайым қызықты болған. Сол ерекше құбылыстардың бірі – Аустралия жағалауындағы Үлкен Тосқауыл рифі. Бұл таңғажайып табиғи құрылым ауқымымен, көркемдігімен және биологиялық алуандығымен бүкіл әлемге танымал. Оның қалыптасу тарихын түсіну үшін геологиялық процестерді, кораллдардың тіршілігін және қоршаған орта жағдайларын жан-жақты қарастыру қажет.
Рифтің геологиялық негіздері
Үлкен Тосқауыл рифі – жай ғана кораллдардың жиынтығы емес, ол миллиондаған жылдар бойы қалыптасқан күрделі әрі үнемі өзгеріп тұратын жүйе. Осы алып экожүйенің негізін мұхит деңгейінің өзгеруі мен Аустралия жағалауының геологиялық ерекшеліктері қалаған.
- теңіз деңгейінің ауытқуы кораллдардың тіршілігіне қолайлы жағдай туғызды;
- ежелгі рифтер мен шөгінді жыныстар қазіргі коралл колонияларының «іргетасы» болды;
- литосфералық плиталардың қозғалысы су астындағы тайыздықтардың пайда болуына және жарықтың таралуына әсер етті;
- бедердің сан алуандығы экожүйелердің ерекше түрлерінің дамуына мүмкіндік берді;
- тұрақты климат кораллдардың өсіп-өнуіне қолайлы орта ұсынды.
Осы факторлардың үйлесімі әлемдегі ең ірі коралды рифтің қалыптасуына мүмкіндік берді. Бір ғана шарттың сақталуы жеткіліксіз, барлық алғышарттардың бір уақытта болуы аса маңызды рөл атқарды.
Коралл полиптерінің риф түзілуіндегі орны
Рифті қалыптастырудағы басты рөлді ұсақ коралл полиптері атқарады. Осы ағзалардың тіршілік әрекеті алып табиғи құрылыстың өсуі мен беріктігін қамтамасыз етеді. Олар кальцийлі қаңқа түзеді, ал бұл құрылым кейінгі коралл ұрпақтарының негізі болады.
- Коралл полиптері колониялар құрып, әрбір жаңа қабат алдыңғысының үстіне қосылады. Жылдар мен ғасырлар бойы кальцийлі құрылымдар ұлғайып, рифтің күрделі бедерін жасайды. Осы үздіксіз процесс Үлкен Тосқауыл рифінің алып ауқымын түсіндіреді.
- Полиптердің қалыпты өсуіне таза су, мол күн сәулесі мен тұрақты температура қажет. Қоршаған ортаның сәл өзгеруі өсімнің баяулауына немесе колониялардың жойылуына себеп болуы мүмкін. Сол себепті риф тек белгілі тереңдікте және ендікте қалыптасады.
- Микроскопиялық зооксантелла балдырларымен симбиоз да өте маңызды. Бұл балдырлар полиптердің денесінде өмір сүріп, фотосинтез арқылы қорек береді. Осындай серіктестік кораллдардың жылдам өсуіне және рифтің түрлі-түсті көрініс алуына ықпал етеді.
Риф үнемі қозғалыста: кей аймақтары ескіріп, өліп жатса, басқа бөліктері белсенді өсуде. Осылайша экожүйенің өміршеңдігі мен биоалуандығы сақталады.
Экологиялық жағдайлар мен рифтің маңызы
Үлкен Тосқауыл рифі өзінің ерекше биологиялық алуандығымен ерекшеленеді. Оның қалыптасуы мен сақталуы көптеген факторларға тікелей байланысты.
- судың жоғары мөлдірлігі фотосинтезге және полиптердің тіршілігіне қолдау көрсетеді;
- күшті ағыстар дернәсілдердің таралуына және қоректік заттардың келуіне жағдай жасайды;
- риф Аустралия жағалауын дауылдар мен эрозиядан қорғайды;
- жасырынған көптеген орындар мыңдаған теңіз ағзаларының өсіп-өнуіне мүмкіндік береді;
- риф экожүйенің ахуалына сезімтал әрі кез келген сыртқы өзгеріске бірден жауап береді.
Осы факторлардың нәтижесінде әлемдегі ең күрделі әрі көрікті табиғи жүйелердің бірі пайда болды. Рифтің биоалуандығы оны ғылым мен табиғатты қорғау тұрғысынан аса құнды етеді.
Үлкен Тосқауыл рифі жыл сайын өзгеріп, дамып отырады, бірақ сыртқы әсер мен табиғи апаттар оның болашағына қауіп төндіреді. Табиғаттағы процестердің нәзік тепе-теңдігін осы экожүйе анық көрсетеді. Рифтің болашағы адамзаттың қоршаған ортаны қорғауға деген жауапкершілігі мен тұрақты даму ұстанымдарына тікелей байланысты. Тек табиғатқа ұқыпты қарау арқылы келешек ұрпаққа осы ғажайыптың сұлулығы мен байлығын жеткізуге болады.
