Бетпақдала шөлі туралы 31 қызықты дерек

Шөлейт аймақтар әрдайым адамдардың назарын өзіне аударып, ерекше табиғатымен, қатал климатымен және құпияға толы көріністерімен қызықтырады. Әлемде мұндай жерлер көп болғанымен, әрқайсысының өзіндік ерекшелігі мен дара болмысы бар. Солардың бірі – Қазақстанның оңтүстігіндегі ең ірі шөлдердің бірі саналатын Бетпақдала. Балқаш пен Сарысу өзені аралығында орналасқан бұл өлке ғасырлар бойы құпияға толы, қолжетімсіз мекен саналған. Төменде осы ерекше аймаққа қатысты қызықты және тың деректерге тоқталамыз.

1. Бетпақдала Қазақстандағы ең үлкен шөлдердің бірі саналады және жалпы ауданы 75 мың шаршы километрден асады.
2. «Бетпақдала» атауы қазақ тілінен аударғанда «құлазыған дала» деген мағынаны білдіреді. Кейде бұл өңірді халық «Аш дала» деп те атайды.
3. Географиялық жағынан Бетпақдала Балқаш көлінен батысқа қарай, Сарысу өзеніне дейінгі аралықты алып жатыр және елдің орталық бөлігінде орналасқан.
4. Қиын жағдайларға қарамастан, шөл ежелден көшпелі малшылардың маусымдық қоныс аудару жолында болған. Бұл жерде ежелгі керуен жолдары да өткен.
5. Өңірдің климаты күрт континенталды – жазда ауа температурасы 45 градусқа дейін көтерілсе, қыста минус 30 градустан төмендейді.
6. Бетпақдалада жер беті су айдындары өте аз және жауын-шашын көлемі жылына өте төмен. Бұл өңірді ерекше құрғақ етеді.
7. Шөлдің негізгі ландшафты құм, сазды үстірт, сортаң және қиыршықтасты жазықтардан тұрады. Бұл ерекшеліктер аймақтың қайталанбас табиғи келбетін жасайды.
8. Бетпақдаладағы сортаңдар қыста қармен жабылып, жазда ақ түске боялған алқаптарға айналады.
9. Мұнда экстремалды жағдайларға бейімделген сирек кездесетін өсімдіктер өседі. Әсіресе сексеуіл, жусан және бетеге ерекше орын алады.
10. Бетпақдалада жануарлар әлемі де алуан түрлі – киік, қосаяқ, сарышұнақ, түлкі, тіпті тасбақа мен түрлі жыландар да кездеседі.
11. Бұл шөлде сирек кездесетін құстар мекендейді, мысалы, бозторғай мен дуадақ. Кейбір түрлері Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
12. Көктемгі жауыннан кейін шөлдің беті бірнеше күнге ғана түрлі-түсті дала гүлдеріне оранып, айрықша көрініс сыйлайды.
13. Шөл аймағында ежелгі көшпенділердің тұрақтары мен қола дәуіріне тиесілі тарихи қазбалар табылған, бұл жерде мыңдаған жыл бұрын адамдар өмір сүргенін дәлелдейді.
14. Бетпақдаланың орталық бөлігінде Ұлытау сияқты қасиетті, тарихи орын орналасқан. Бұл жер – қазақ даласындағы рухани орталықтардың бірі.
15. Кеңес заманында Бетпақдалада геологиялық және уран барлау жұмыстары белсенді жүргізілген. Бұл өңірде уран қоры мол екені анықталған.
16. Аймақтың оқшау орналасуына байланысты ірі елді мекендер жоқтың қасы, адам аяғы сирек басады.
17. Шөлде ерекше табиғи құбылыс – карсты шұңқырлар көптеп кездеседі. Бұл шұңқырлар жер асты тұздарының шайылуынан пайда болады.
18. Кейбір бөліктерде тақырлар – жарылған, құрғап қалған саз топырақты жерлер бар.
19. Бетпақдалада скиф дәуіріне жататын ежелгі қорымдар мен археологиялық ескерткіштер сақталған.
20. Жануарлар әлемі көп болмаса да, Бетпақдала жәндіктерге, әсіресе қоңыздар мен шегірткелерге бай.
21. Құмды аймақта ерекше кесіртке – дөңгелекбасты кесіртке тіршілік етеді. Бұл жануар шөлге керемет бейімделген.
22. Бұл өңірде қатты желдер мен шаңды дауылдар жиі болып тұрады, соның нәтижесінде ерекше құм төбелер мен бедерлер қалыптасады.
23. Бетпақдала кейбір көшпелі құстардың миграциялық жолындағы маңызды аймақ болып саналады. Мұнда көктем мен күзде құстар тоқтайды.
24. Өңірде сирек кездесетін тұщы су көздері – «жарма» аталатын бұлақтар бар. Көшпелілер бұл бұлақтарды ежелден пайдаланған.
25. Қиын климаттық жағдайларға қарамастан, мұнда көне суару каналдары мен шаруашылық құрылыстардың іздері табылған.
26. Бетпақдала табиғаты мен тіршілігі ғалымдар үшін зерттеудің құнды нысаны болып есептеледі. Өсімдіктер мен жануарлардың шөлде қалай өмір сүретінін зерделеу маңызды.
27. Бұл өңірге жыл сайын ботаниктер, зоологтар және археологтар келіп, табиғат пен тарихтың жаңа қырларын ашады.
28. XX ғасырда Бетпақдаланың бір бөлігі Семей ядролық полигоны аймағына кірген, бұл экологиялық жағдайға айтарлықтай әсер еткен.
29. «Құлазыған» атауына қарамастан, бұл шөл Қазақстан табиғатының өзіндік ерекшелігімен танымал әрі ерекше аймақ саналады.
30. Жергілікті халық Бетпақдалаға қатысты көптеген аңыз-әпсаналарды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырады.
31. Бірегей табиғаты мен оқшау болмысы арқасында соңғы жылдары бұл шөл экологиялық туризм мен экспедициялар үшін тартымды орынға айналып келеді.

Бетпақдала – өзінің табиғи байлығымен, тарихи құндылықтарымен және тылсым сырларымен таңғалдыратын ерекше мекен. Бұл аймақ Орталық Азияның табиғи әртүрлілігі мен табиғаттың қайталанбас күшін көрсетеді. Мұнда саяхат жасау үшін мұқият дайындық пен табиғатқа құрметпен қарау қажет. Дегенмен, кез келген жан осы жерден бұрын-соңды болмаған ерекше әсер мен таңғажайып жаңалықтар табады. Бетпақдаланың құпиялары зерттеушілер мен табиғат жанкүйерлерін әлі талай таңғалдыратыны сөзсіз.