Корал рифтері қалай пайда болады және неге өледі
Мазмұны
Мұхиттар тереңінде сан алуан ғажайып экожүйелер бар, солардың ішінде маржан рифтері ерекше орын алады. Бұл теңіз түбіндегі табиғи құрылымдар кейде «теңіздің тропикалық ормандары» деп аталады, себебі олар тіршілікке бай әрі экологиялық тепе-теңдікті сақтауда үлкен рөл атқарады. Мыңдаған теңіз жануары мен өсімдігі осы рифтерде өмір сүреді, ал адамзат үшін олар табиғи қорған, экологиялық тұрақтылықтың кепілі болып саналады. Алайда соңғы жылдары маржан рифтері жаппай жойылып барады. Бұл құбылысты түсіну үшін алдымен олардың қалай пайда болатынын және неге өлетінін анықтап алу қажет.
Маржан рифтері қалай қалыптасады
Маржан рифі – қарапайым тас құрылым емес, тірі организмдердің, яғни ұсақ полиптердің бірлескен еңбегі. Бұл кішкентай теңіз жәндіктері өздері бөліп шығаратын әктасты зат арқылы қатты қаңқа түзеді, ал сол қаңқалар бір-бірімен қабаттаса келе үлкен рифке айналады.
Маржан рифінің түзілу кезеңдерін шартты түрде былай сипаттауға болады:
- Рифтің негізінің қалыптасуы. Алдымен полиптер жылы және таза сулардағы теңіз түбіне қоныстанады. Мұнда күн сәулесі мол түседі, сондықтан олардың ішінде өмір сүретін зооксантелла атты микробалдырлар фотосинтез жасап, маржандарды қоректік заттармен қамтамасыз етеді.
- Колонияның өсуі. Уақыт өте келе полиптер көбейіп, олардың қаңқалары бір-біріне қосылып, қатпарлы құрылым түзе бастайды. Осылайша шағын үйінді үлкен колонияға айналып, теңіз тіршілігі үшін жаңа мекен қалыптастырады.
- Риф жүйесінің түзілуі. Бірнеше колония бірігіп, тұтас рифтік жүйе пайда болады. Олар көлеміне қарай барьерлік, жиектік немесе атолл түрінде дамиды.
Мұндай рифтер мыңдаған жылдар бойы өсіп, тұрақты құрылымға айналады. Мысалы, Австралия жағалауындағы Ұлы тосқауыл рифінің жасы 20 миллион жылдан асады және ол бүгінде 2000 шақырымнан артық аумақты қамтиды.
Маржан рифтерінің табиғаттағы маңызы
Маржан рифтері теңіз әлемінің биологиялық байлығын сақтайтын тірек жүйе болып табылады. Олар тек теңіз тіршілігіне ғана емес, жағалау маңындағы адамдардың өміріне де әсер етеді.
Рифтердің негізгі маңызын былайша сипаттауға болады:
- теңіз организмдерінің төрттен бір бөлігі дәл осы рифтерде өмір сүреді;
- рифтер жағалауды толқын мен дауылдың қирауынан қорғайды;
- олар атмосферадағы көмірқышқыл газын сіңіріп, климаттың тұрақтылығына ықпал етеді;
- риф аймағында тұратын халықтар үшін азық пен табыс көзі болып табылады;
- экотуризмнің дамуына мүмкіндік береді, бұл өз кезегінде жергілікті экономиканы қолдайды.
Сондықтан маржан рифтері – теңіз экожүйесінің ғана емес, бүкіл планетаның экологиялық тепе-теңдігін сақтаудағы маңызды буын.
Маржандар не себепті өледі
Соңғы онжылдықтарда ғалымдар маржан рифтерінің күрт азайып бара жатқанын байқап отыр. Зерттеулерге сәйкес, соңғы 30 жылда әлемдегі рифтердің жартысына жуығы жойылған.
Негізгі себептер төмендегідей:
- Мұхит суының жылынуы. Температураның небәрі 1–2 градусқа көтерілуінің өзі маржандарға үлкен соққы болады. Мұндай жағдайда олар ішіндегі зооксантелла балдырларын жоғалтады, ал бұл «маржанның ағаруы» деп аталатын құбылысты тудырады. Балдырсыз қалған полиптер қорексіз қалып, ақыры өледі.
- Теңіз ортасының ластануы. Мұнай төгінділері, пластикалық қалдықтар және тұрмыстық ағынды сулар маржандардың тыныс алуына және күн сәулесін қабылдауына кедергі келтіреді. Нәтижесінде фотосинтез баяулап, өсу тоқтайды.
- Судың қышқылдығының артуы. Атмосферадағы көмірқышқыл газының көбеюі мұхит суын қышқылдандырады. Бұл маржан қаңқасындағы әктасты ерітіп, оны әлсіз әрі сынғыш етеді.
- Адам әрекеті. Динамитпен балық аулау, маржандарды әшекей немесе құрылыс материалы ретінде жинау, туристік нысандар салу экожүйеге орны толмас зиян келтіреді.
- Табиғи апаттар мен аурулар. Дауыл, цунами және бактериялық індеттер бір мезетте тұтас рифтерді жойып жібере алады.
Бұл факторлардың бір мезгілде әсер етуі маржандардың табиғи қалпына келуін қиындатып, олардың жаппай қырылуына себеп болып отыр.
Маржан рифтерін сақтау жолдары
Көптеген елдер мен ғалымдар маржан рифтерін қорғау және қалпына келтіру бағытында ауқымды жұмыстар жүргізіп келеді. Толық қалпына келтіру қиын болғанымен, бірқатар тиімді әдістер бар.
- зертханаларда жас маржандар өсіріліп, кейін теңізге орналастырылады;
- жасанды рифтер бетон немесе металл конструкцияларының негізінде құрылады;
- қорғалатын аймақтарда туризм мен балық аулауға шектеу қойылады;
- құрамында маржанға зиянды химиялық заттары бар күннен қорғайтын кремдерге тыйым салынады;
- көмірқышқыл газының бөлінуін азайтуға бағытталған халықаралық бағдарламалар іске асырылуда.
Тіпті қарапайым әрекеттердің өзі – пластикті аз қолдану, суды үнемдеу немесе экотуризмді қолдау – осы нәзік экожүйені сақтауға үлес қоса алады.
Маржан рифтері – табиғаттың ең әдемі әрі ең әлсіз туындысы. Олар бізге Жердің тіршілік жүйесінің біртұтас екенін еске салады. Бұл рифтерді сақтау – тек теңіздің сұлулығын қорғау емес, бүкіл адамзаттың болашағына деген қамқорлық. Егер адам табиғатты құрметтеп, оған жауапкершілікпен қараса, теңіз түбіндегі бұл ғажайып әлем әлі талай ұрпаққа таңданыс сыйлайды.