Шөлдерде түнде неге тундраға қарағанда суық болады

Табиғатта сырт көзге түсініксіз болып көрінетін ерекше құбылыстар жиі кездеседі. Солардың бірі – шөлді аймақтарда күн батар-батпас-ақ ауа температурасының күрт төмендеп, кейде тіпті нөлден де төмен түсуі. Ал тундрада климат қатал әрі суық болса да, жазғы түндерде ондай шұғыл салқын байқала бермейді. Бұл айырмашылық кездейсоқ емес, оны климаттық, географиялық және физикалық заңдылықтармен түсіндіруге болады. Жылудың таралуы мен сақталуына жер бедері, ауа құрамындағы ылғал, бұлттылық пен топырақ ерекшеліктері айтарлықтай әсер етеді. Осыларды ескере отырып, түнгі салқындық неге шөлде тундрадан да қатты сезілетінін анықтап көрейік.

Ылғал мен өсімдіктің жылуды сақтау қабілеті

Ауа мен топырақтағы ылғал мөлшері – температураның түнде қалай өзгеретінін анықтайтын негізгі факторлардың бірі.

• тундрада топырақта, қар мен мұзда, батпақта мол ылғал кездеседі;
• шөлде ылғал жоқтың қасы, жер құрғап кетеді, ауа да өте құрғақ;
• тундрадағы сирек өсімдіктердің өзі топырақтың жылуын сақтауына көмектеседі;
• ылғал жылуды ұстап тұрады, ал оның болмауы – жылудың жылдам жоғалуына әкеледі.

Сондықтан да ылғал мен өсімдіктер бар аймақтарда ауа түнде бірден суымайды, жылу біршама сақталып тұрады.

Құм неге тез суиды

Топырақ пен ауаның физикалық қасиеттері шөл мен тундра арасындағы температура айырмашылығын анықтайды. Төменде осы ерекшеліктердің басты себептері көрсетілген.

1. Ылғалды ауа жылуды ұзақ сақтай алады. Су буы – табиғи жылу қаптамасы іспетті. Ол жылу энергиясын жоғарғы қабаттарға жібермей, жерге қайтарады. Тундрада мұндай бу мен қар арқылы жылу біраз уақыт ұсталады. Ал шөлдегі құрғақ ауада мұндай тосқауыл жоқ.
2. Құм күндіз тез қызады, бірақ түнде сол жылуды бірден жоғалтады. Құм – жылу сыйымдылығы өте төмен материал. Ол күн сәулесін тез сіңіреді, алайда күн батқан соң, жинақтаған энергияны аспанға жіберіп қоя береді. Тундрада дымқыл топырақ жылуды баяу жинайды, бірақ ұзақ сақтайды.
3. Аспан ашық болса, жер тез суиды. Бұлттар жерден шыққан инфрақызыл сәулені кері қайтара отырып, түнгі жылуды сақтауға көмектеседі. Тундрада мұндай бұлтты түндер жиі кездеседі. Шөлде аспан түнде көбіне бұлтсыз, соның нәтижесінде жылу тез жоғалады.
4. Беткі қабаттың сәуле шағылыстыруы маңызды рөл атқарады. Қар мен мұз күн сәулесін қайтара отырып, жерді қызып кетуден қорғайды. Сондықтан түнде де қатты салқын болмайды. Шөлдің құмы күндізгі жарықты түгелдей дерлік жұтып алады да, түнге қарай бұл жылуды сыртқа бірден шығарып жібереді.

Бұл себептер шөлдің неге түнде қатты салқындайтынын нақты ғылыми түсінікпен көрсетеді.

Жел мен жер бедерінің әсері

Ауа қозғалысы мен рельеф те түнгі температураны қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.

• шөлде түнде жел болмайды, сондықтан жылу ауа арқылы жоғарыға тез ұшып кетеді;
• тундрада үнемі соғып тұратын самал жел ауа қабаттарын араластырып, температураның түсуін тежейді;
• жер бедерінің ойлы-қырлы болуы, бұталар мен өсімдіктер жылуды сақтауға мүмкіндік береді;
• шөлдің ашық кеңістігі жылудың жиналуына кедергі жасамайды.

Жердің сыртқы пішіні мен желдің бар-жоғы ауа райының тұрақтылығына әсер ететінін осы айырмашылықтар дәлелдейді.

Әлем елдерінен нақты мысалдар

Шөл мен тундра арасындағы температуралық айырмашылықты нақты географиялық мысалдар арқылы жақсырақ түсінуге болады. Төменде бірнеше аймақтың климатына шолу жасаймыз.

1. Сахара шөлінде күндіз +45 °C-тан асса, түнде 0 °C-қа дейін төмендейді. Бұл – өте құрғақ ауа мен бұлтсыз аспанның, сондай-ақ құмның жылуды сақтай алмауының тікелей салдары. Күн мен түн арасындағы мұндай айырмашылық өте қауіпті болуы мүмкін.
2. Алясканың тундра аймақтарында жазда күндіз +12 °C, ал түнде +5 °C шамасында болады. Климаттың суықтығына қарамастан, түнде күрт суымайды. Мұнда бұлттар мен ылғалды жер жылуды сақтауға мүмкіндік береді.
3. Атакама шөлінде температура айырмашылығы күніне 30 °C-қа жетеді. Күндіз +35 °C, ал түнде −5 °C болуы мүмкін. Бұл – шөл климатының ерекше мысалы, әрі адамдар үшін физикалық күйзеліске әкелуі ықтимал.

Мұндай мысалдар арқылы біз ауа температурасына әсер ететін басты фактор тек географиялық ендік емес екенін анық көре аламыз.

Шөлдің түнгі суығы – ауа құрамының құрғақтығы, бұлтсыз аспан және топырақтың жылу сақтай алмауынан туындайтын күрделі құбылыс. Тундра климаты қатал болғанымен, ылғал мен бұлттылықтың арқасында ондай күрт суық сезілмейді. Осылайша, жер шарының әртүрлі аймақтарындағы түнгі салқындықты түсіну табиғи заңдылықтарды құрметтеуге және қоршаған ортаға бейімделе білуге үйретеді. Климаттық айырмашылықтар бізді табиғаттың нәзік тепе-теңдігін түсінуге жетелейді.