Каспий итбалықтары туралы 30 қызықты дерек

Әлемдегі ең ірі тұйық су айдыны – Каспий теңізі – тек қана географиялық ерекшелігімен емес, сонымен қатар қайталанбас биоалуантүрлілігімен де танымал. Осы экожүйеде мекендейтін бірегей жануарлардың бірі – Каспий итбалығы. Бұл сүтқоректі тек осы теңізде ғана тіршілік етеді және теңіз экожүйесінің символына айналған. Итбалықтар қоршаған орта өзгерістеріне өте сезімтал, сондықтан олардың өмірі мен әдеттері туралы білу – оларды сақтау жолындағы алғашқы қадам. Төменде осы сирек жануарлар туралы отыз қызықты дерек келтірілген.

1. Каспий итбалығы – эндемик түр, яғни ол тек Каспий теңізінде ғана кездеседі. Басқа ешбір теңізде бұл жануардың түрі тіршілік етпейді.
2. Ересек итбалықтың ұзындығы 130–150 сантиметрге дейін, ал салмағы 100 келіден аспайды. Бұл олардың туыстас тюленьдерден әлдеқайда кіші екенін көрсетеді.
3. Итбалықтар арасындағы ең шағын түрлердің бірі – дәл осы Каспий итбалығы. Мұндай көлем олардың Каспий сияқты шектеулі ортаға бейімделуінің нәтижесі.
4. Бұл жануарлар өмір бойы Каспийден шықпайды. Мұхитқа немесе басқа теңіздерге көшпейді, яғни олар қоныс аудармайтын сүтқоректілерге жатады.
5. Табиғи жағдайда олардың өмір сүру ұзақтығы 50 жылға дейін жетеді, алайда экологиялық жағдайдың нашарлауынан көпшілігі 30 жасқа да жетпей өледі.
6. Итбалықтардың азығы негізінен майшабақ, тюлька, кішкентай балықтар мен шаянтәрізділерден тұрады. Олардың рационы маусымға байланысты өзгеріп отырады.
7. Аналық итбалықтар қыста теңіздің солтүстік бөлігінде мұз үстіне төлдейді. Мұз – олардың баласын қауіпсіз өсіруі үшін ең қолайлы орта.
8. Жаңа туған төлдерінің жүні қалың әрі аппақ болады. Бұл алғашқы апталарда салқыннан қорғануға көмектеседі.
9. Аналық итбалық бір маусымда бір төл ғана әкеледі, оны шамамен төрт апта бойы емізеді. Осы уақыт ішінде төлдің салмағы екі есеге артады.
10. Емізу кезеңінен кейін жұптасу кезеңі басталады. Еркек итбалықтар аналықтар үшін бір-бірімен бәсекеге түсіп, өздерін түрлі дыбыстармен білдіреді.
11. Қыс айларында олар теңіздің мұз басқан солтүстігінде жүреді. Көктем шыққанда олар оңтүстікке, жылы әрі азыққа бай аймақтарға қоныс аударады.
12. Суда итбалықтар жылдам қозғалады – сағатына 20 шақырымға дейін жылдамдықпен жүзе алады. Бұл оларды балық аулауда шебер етеді.
13. Құрлықта қозғалысы баяулау көрінгенімен, олар тас жағалауларға да өрмелей алады. Ластары олардың осылай қозғалуға бейімделуіне мүмкіндік береді.
14. Каспий итбалығы басқа тюленьдерге қарағанда тыныш, бірақ көктемде жұптасу кезеңінде белсенді дыбыс шығарады. Бұл дыбыстар арқылы олар өзара байланысады.
15. Көздері судың ішінде де, сыртында да жақсы көреді. Арнайы көз қабығы арқылы олар лай суда да анық көре алады.
16. Итбалықтарда иіс сезу нашар дамығанымен, есту қабілеті өте жоғары. Бұл су астында бағытты дәл анықтауға көмектеседі.
17. Табиғи жауларынан гөрі адамдардың әрекеті олар үшін анағұрлым қауіпті. Ауланатын торлар, судың ластануы, кеме қозғалысы – олардың өміріне тікелей қауіп төндіреді.
18. Соңғы жүз жылда бұл жануарлардың саны бес есеге азайған. Бұрын миллиондаған болған популяция бүгінде шамамен 70 мыңға жуық ғана қалды.
19. Каспий итбалығы Халықаралық табиғатты қорғау одағының Қызыл кітабына енген. Бұл – олардың жойылып кету қаупі бар дегенді білдіреді.
20. Қазақстан мен басқа Каспий маңындағы елдерде жүйелі түрде ғылыми экспедициялар ұйымдастырылады. Ғалымдар олардың денсаулығы мен көші-қонын зерттейді.
21. Итбалықтарды бақылау үшін арнайы білезіктер мен чиптер орнатылады. Бұл құрылғылар олардың қозғалысын спутник арқылы бақылауға мүмкіндік береді.
22. Олардың жүні бір мезетте түгел түспейді. Жүн жаңару процесі біртіндеп жүреді, бұл басқа кейбір жануарлардан ерекшелігі.
23. Каспий итбалықтары кейде үлкен топпен жиналады, әсіресе көбею кезеңінде. Ал қалған уақытта көбіне жалғыз жүреді.
24. Бұрын балықшылар итбалықтарды бәсекелес ретінде көріп, оларды жаппай аулаған. Бүгінде бұл тыйым салынғанымен, заңсыз аулау әлі де кездеседі.
25. Олар су астында 30 минутқа дейін тыныс алмай жүре алады. Мұндай қабілет арқасында тереңге сүңгуге бейімделген.
26. Аналықтары төлдерін ерекше қамқорлықпен қорғайды. Баласымен дыбыс арқылы және жанасу арқылы байланысады.
27. Каспий жағалауын мекендеген халықтардың аңыздарында итбалықтар жиі кездеседі. Олардың бейнесі су рухтары және қасиетті жануарлармен байланыстырылады.
28. Ақ үлпілдек жүнді төлдердің суреттері мен бейнелері көптеген суретшілер мен фотографтарды шабыттандырған. Олар теңіз табиғатының нәзік сұлулығын бейнелейді.
29. Экологтар Каспий теңізінде қорықтар ашуды ұсынады. Бұл итбалықтарды сақтау үшін маңызды қадам болар еді.
30. Итбалықтарды сақтау – тек бір түрді қорғау ғана емес, бүкіл теңіз экожүйесінің денсаулығын сақтау көрсеткіші. Бұл жануарлардың тағдыры табиғатқа деген біздің көзқарасымызға тікелей байланысты.

Каспий итбалығы – Каспий теңізінің табиғи байлығының көрінісі және экожүйенің айнасы. Олар туралы көбірек білу – қоршаған ортаны қорғаудың алғышарты. Ғылыми зерттеулер, табиғатқа ұқыпты қарау және халықаралық ынтымақтастық бұл сирек жануарды аман алып қалудың негізі болмақ. Табиғатты сақтау – баршамыздың ортақ міндетіміз.