Абай Құнанбайұлы қазақ әдебиетін қалай өзгертті

Әр халықтың әдебиеті уақыт өте келе ауызекі дәстүрден жазба мәдениетке, фольклордан философиялық проза мен поэзияға қарай дамиды. Қазақ руханияты тарихында бұл өтпелі кезеңнің жүзеге асуына айрықша үлес қосқан тұлға – Абай Құнанбайұлы. Оның есімі қазақ ұлтының санасын жаңғыртумен, сөз өнерін жаңа белеске көтерумен тығыз байланысты. Абай тек ақын ғана емес, сонымен қатар ойшыл, аудармашы, ағартушы ретінде де ұлттық әдебиетті түбегейлі жаңа арнаға бұрды.

Тілдік және мазмұндық жаңашылдық

Абайдың шығармашылығы қазақ әдебиетіндегі бұрын-соңды болмаған тереңдікпен, мазмұн байлығымен ерекшеленді. Ол поэзияны тек жыр немесе ән түрінде ғана емес, логикалық, танымдық, философиялық ой айтудың құралына айналдырды. Абай тілі – анық, көркем әрі оқырманға түсінікті.

Оның әдеби стиліне тән ерекшеліктер:

• кең аудиторияға қолжетімді ауызекі қазақ тілін қолдану;
• ескірген, түсініксіз араб-парсы сөздерінен саналы түрде бас тарту;
• ойдың жүйелілігі мен логикасын көркем шығарма құрылымына енгізу;
• адамның ішкі әлеміне, ар-ождан мен адамгершілікке терең үңілу.

Осы сипаттар арқылы Абай қазақ поэзиясына гуманистік және философиялық бағыт алып келді. Ол шығармаларын тек естуге емес, оймен саралап оқуға лайықтап жазды.

Орыс және Батыс мәдениетінің ықпалы

Абайдың дүниетанымына үлкен әсер еткен фактордың бірі – орыс және еуропа классиктерінің шығармаларымен танысуы. Ол Пушкин, Лермонтов, Крылов, Байрон мен Гётенің туындыларын қазақша сөйлетті. Бұл тек аударма ғана емес, идеяларды қазақы шеңберде қайта ой елегінен өткізудің мысалы болды.

1. Абай қазақ қоғамына еуропалық мәдениеттің терезесін ашты. Ақынның өлеңдері арқылы қарапайым халық алғаш рет гуманизм, әділет, еркіндік сынды құндылықтармен танысты.
2. Аударма арқылы қазақ тілінде прозалық және драмалық құрылымдар қалыптаса бастады. Абай интонацияны, ритм мен мазмұнды дәл жеткізуге тырысып, жаңа әдеби формаларға жол ашты.
3. Қазақ әдебиетінің тақырыптық көкжиегі кеңейді. Бұрын тек табиғат, көшпелі тұрмыс, ру арасындағы қатынас сипатталса, енді жалғыздық, рухани дағдарыс, білімге құштарлық секілді күрделі ұғымдар қамтылды.

Шығыстың даналығы мен Батыстың рационалды ойлау жүйесі Абай шығармаларында ұштасып, қазақ әдебиетінде теңдессіз бағыт қалыптастырды.

Ұлттық сананы қалыптастырудағы рөлі

Абай шығармашылығы тек әдеби ғана емес, рухани және ағартушылық сипатта болды. Ол өз замандастарына білім алудың, ойланудың, ізденудің маңызын ұғындырды.

Ол ұстанған негізгі идеялар мыналар:

• діни фанатизм мен надандықтан арылып, білімге ұмтылу;
• ақыл-ой мен жүрек үндестігіне негізделген адам тәрбиелеу;
• еңбекқорлық, әділеттілік және адалдықты басты құндылықтар ету;
• өзге мәдениеттерге ашық болу, бірақ ұлттық болмысты сақтай білу.

Абай үшін халықтың болашағы – оқыған, саналы, ойлы ұрпақта. Сондықтан да оның мұрасы тек әдеби емес, ұлттық өзіндік сананы қалыптастыру құралына айналды.

Мұрасының кейінгі ұрпаққа әсері

Абай қайтыс болғаннан кейін оның идеялары ұмыт қалған жоқ. Керісінше, ол келесі ұрпақ ақындары мен жазушыларына, ойшылдарына шабыт беретін мәңгілік тұлғаға айналды.

Оның үлесі мынадай жетістіктер арқылы көрінеді:

• ауыз әдебиетінен жазба дәстүрге өтудің берік іргетасын қалады;
• шығармашылығы ұлттық шеңберден шығып, бүкіл адамзаттық құндылықтарға үндеді;
• қазақ әдебиетін тәрбиелік, ағартушылық құралға айналдырды;
• әдебиетпен қатар, педагогика, философия және музыкаға да әсер етті.

Абайдың бұл жетістіктері – саналы еңбектің, терең ойдың және биік рухтың нәтижесі. Оның шығармалары әлі күнге дейін өзектілігін жоғалтқан жоқ. Себебі олар – адамдық ізгілік, даналық және рухани тазалық туралы. Абай қазақ әдебиетін ғана емес, ұлттық болмыс пен ойлау жүйесін өзгерткен тұлға ретінде мәңгі есте қалмақ.