Литосфералық плиталар қалай қозғалады және неге жер сілкінісін тудырады

Жер — үнемі өзгеріп отыратын әрі белсенді планета. Оның беткі қабаты литосфералық плиталардан тұрады, олар астеносфера деп аталатын ыстық әрі пластикалық қабатта қозғалады. Осы плиталардың қозғалысы жер бетінде көптеген табиғи құбылыстарға, соның ішінде жер сілкіністеріне себеп болады. Бұл процестердің негізін түсіну сейсмологиялық қауіптерді болжауға және алдын алуға көмектеседі. Мақалада плиталардың қалай қозғалатыны және неге олар жер сілкіністерін туғызатыны қарастырылады.

Литосфералық плиталардың қозғалыс механизмдері

Литосфера Жердің қатты қабаты болып табылады және оны бірнеше үлкен әрі кіші плиталар құрайды. Бұл плиталар астеносфера деп аталатын жұмсақ, жартылай балқытылған қабатта жүреді. Плиталар қозғалысы негізгі түрде мантиядағы жылу конвекциясы және гравитациялық күштердің әсерінен жүреді.

Плиталардың қозғалысы бірнеше түрде болады:

• бір-бірінен алшақтап, жаңа жер қыртысын түзеді (спрединг);
• бір-біріне бетпе-бет келіп, бір плитаның екіншісінің астына енуі (субдукция);
• бір-біріне жанасып, жанама жылжу (трансформалық үзілістер).

Бұл қозғалыстар жылына бірнеше миллиметрден бірнеше сантиметрге дейінгі жылдамдықпен жүреді. Алайда осы баяу қозғалыстардың арқасында энергия жиналып, кенеттен босап шығады.

Литосфералық плиталардың қозғалысы неге жер сілкіністерін тудырады

Жер сілкіністері — жер қабатындағы кенеттен энергияның бөлінуінен туындайтын сейсмикалық толқындар. Бұл құбылыс плиталардың шекарасында, яғни олардың қозғалысы шектелген жерлерде пайда болады.

• плиталардың бетпе-бет келуі мен астына енуі қатты қысым мен деформацияға алып келеді;
• жанама жылжуда плиталар бір-біріне жабысып, энергияны жинайды;
• тау жыныстарының беріктігі шектен шыққанда, олар сындырылады және жылжиды;
• осы үдеріс сейсмикалық толқындарды тудырып, жердің бетінде толқулар пайда болады;
• толқындардың күші мен ұзақтығы сілкіністің энергиясына байланысты.

Осы процестердің тереңдігі мен сипаттамасын білу жер сілкіністерін зерттеуге мүмкіндік береді.

Литосфералық плиталардың қозғалысының табиғат пен адамға әсері

Плиталардың қозғалысы жер бедерін қалыптастырып, климат пен тіршілік ортасын өзгертеді. Алайда кейде бұл табиғи процесс адам өміріне қауіп төндіреді.

1. Плиталардың қақтығысы таулар мен жанартау құрылымдарын түзеді. Бұл географиялық ландшафт пен биологиялық алуан түрліліктің қалыптасуына әсер етті.
2. Жер сілкіністері тұрғын үйлер мен инфрақұрылымға зиян келтіреді. Сондықтан сейсмикалық белсенділікті алдын-ала болжау маңызды.
3. Тектоникалық қозғалыстар пайдалы қазбалардың орналасуына ықпал етеді. Бұл экономиканың дамуына оң әсерін тигізеді.
4. Плиталардың қозғалысы геология және экология салаларының дамуына мүмкіндік жасады. Бұл Жер тарихын түсінуге септігін тигізеді.
5. Жер бедерінің өзгеруі тіршілік ету ортасының қалыптасуына әсер етеді. Бұл эволюция үдерісінің маңызды бөлігі.

Литосфералық плиталардың қозғалуы — Жердің динамикалық құрылымының негізі болып табылады.

Жердің қатты қабатының қозғалысын зерттеу табиғи апаттарға дайын болуға, сонымен қатар планетаның даму заңдылықтарын түсінуге көмектеседі. Жылдам емес болса да, бұл үдеріс ғаламшардың бетінде зор өзгерістер тудырады. Табиғат күштеріне деген құрмет пен оларды терең түсіну адамзаттың қауіпсіздігі мен тұрақты дамуына жол ашады. Осы арқылы біз ғаламшарымыздың тіршілік иелері үшін жайлы мекен екеніне көз жеткіземіз.