Кейбір өзендер шөл астымен қалай ағады
Мазмұны
Табиғатта адамды таң қалдыратын, тіпті ғалымдарды да ойландырған құбылыстар көп. Солардың бірі – құрғақ, тіршіліксіз болып көрінетін шөлдердің астында жасырын ағатын өзендер мен су ағыстары. Көзге көрінбейтін, бірақ өмір үшін аса маңызды бұл су арналары ең қатал климатта да тіршіліктің қайнар көзіне айналады. Шөлде су болмайды деп ойлағанымызбен, кейде дәл осы құм астында өзендер ағып жатады. Ондай су ағысының пайда болу себебі мен оның шөл экожүйесіндегі рөлі қандай? Бұл мақалада жерасты өзендерінің қалыптасуы мен маңызын қарастырамыз.
Шөл астындағы жерасты өзендерінің табиғаты
Шөл аймақтарындағы жерасты ағындары – сирек кездесетін, бірақ тіршілік үшін ерекше маңызды құбылыс. Мұндай судың пайда болуы көптеген табиғи факторларға байланысты.
- өзен арналарының бастауы көбіне шөлден алыс, ылғалы мол таулы немесе жазық өңірлерде орналасады;
- жауын немесе еріген қар суы топырақтың жарығы мен кеуекті қабаттар арқылы жердің тереңіне сіңеді;
- құм мен саз қабаттары судың булануына жол бермей, ылғалды терең қабатта ұстап тұрады;
- жер астында жатқан өзендер шөгінді қабаттардың астымен алысқа ағады, ал су көлемін жоғалтпайды;
- осы жасырын су ағыстары кейбір шөлдегі оазистер мен бұлақтардың пайда болуына себепші болады.
Мұндай су жүйелері ғасырлар бойы қалыптасады және рельефтің, климаттың ерекшелігіне тәуелді болады.
Жерасты өзендерінің пайда болу себептері
Жерасты ағындарының түзілуіне геологиялық, климаттық және тарихи жағдайлар әсер етеді. Әр аймақта бұл үдерістің өзіндік сипаты болады.
- Кей жерасты өзендері – қазір құрғап қалған, ертеде климат ылғалды болған дәуірлерде ағып жатқан өзен арналарының қалдығы.
- Су табиғи жерасты қоймалары – су өткізгіш қабаттарға (аквиферлерге) жиналады, бұл қабаттарға су таулы аймақтардан жауын мен еріген қар арқылы жетеді.
- Жер қыртысындағы жарықтар мен жарылымдар су ағысының тереңге сіңуіне жағдай жасайды, осылайша су күн сәулесінен қорғалады.
- Кейде жерасты ағындары адам жасаған құдық, канал немесе басқа да гидротехникалық құрылыстардың әсерінен де түзіледі.
- Құм астында кейде бұрынғы өзен арналары сақталған, олар климаттың өзгеруі не жер қабатының қозғалысы салдарынан жер бетінде жоғалып, тек астында қалған.
Осының арқасында өмір сүруге қолайсыз болып көрінетін жерде де су қорлары сақталады.
Шөл экожүйесіндегі жерасты судың рөлі
Жерасты өзендері мен су қоймалары ең шөлейт аймақтарда да тіршілік көзін сақтауға ықпал етеді. Мұндай су көздері флора мен фаунаның және адамның өмір сүру мүмкіндігін анықтайды.
- жерасты суы оазистердің пайда болуына, ауыл шаруашылығы мен қоныстануға мүмкіндік береді;
- терең қабаттағы ылғалдың арқасында ерекше өсімдіктер мен жануарлар түрлері тіршілік етеді;
- бұлақтар мен құдықтар – шөлдегі халық пен мал үшін жалғыз тұщы су көзі;
- климаттың өзгеруі кезінде осы жерасты су қорын сақтау аса маңызды, өйткені оларды дұрыс пайдалану су тапшылығының алдын алады;
- жерасты өзендері топырақты бекітіп, шөлдің ұлғаюын тежейді әрі шаңды дауылдардан қорғайды.
Бұл су қорларын үнемді пайдалану мен сақтау – болашақта шөл аймақтарындағы өмірдің тұрақтылығына кепіл.
Шөл астындағы жерасты өзендері – табиғаттың бізге әзірлеген ерекше құпиясы. Көзге көрінбесе де, олар бүкіл аймақтың экологиялық және әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Мұндай құбылыстарды зерттеу адамзатқа су ресурстарын тиімді пайдалануға және табиғи тепе-теңдікті сақтауға көмектеседі. Ешқашан тіршілік жоқ деп саналатын жердің өзінде де, өмірге қажетті су қабаты жасырын жатқанын ұмытпаған жөн.
